نقشه شناسی

نقشه در فرش یکی از اصلی ترین قسمت ها بوده که نتنها در امر زیبایی فرش موثر می باشد،

بلکه یکی از اصلی ترین موارد مشخص کننده قیمت فرش نیز میباشد.

هر منطقه از ایران داری نقشه فرش های مختص به خود بوده و به صورت معمول فقط در آن مناطق بافته می شود .

اما در سال های اخیر در مورد برخی نقشه ها این امر رعایت نشده به صورتی که

به طور مثال فرش نائین را در طبس،سبزوار،مشهد و مناطق دیگر نیز می بافند

اما فرش های اصیل که در مناطق خود بافته می شوند از ارزش بالا تری برخوردار هستند.

طرح های فرش های ایران

عمومی ترین تقسیم بندی برای طرح در فرش ایرانی تقسیم بندی است که توسط شرکت فرش ایران ارائه گردیده و طرح فرش را به 19 گروه تقسیم بندی کرده و هر گروه برای خود شامل زیر گروه های زیادی است و هر روز به این زیر گروه ها افزوده می گردد.

این گروه ها عبارتند از :

آثار باستانی و ابنیه.شاه عباسی.اسلیمی.افشان.اقتباسی.بندی.بته ای.درختی.ترکمن.شکارگاه.قابی.گل فرنگ.گلدانی.ماهی در هم.محرابی.محرمات.هندسی.ایلی.تلفیقی.

در اینجا هر یک را به اختصار برای شما توضیح می دهم:

1)آثار باستانی

این طرح ها از ساختمان ها و کاشی کاری ها و اشکال هندسی و تزئینی بناها الهام گرفته شده است. در طول تاریخ طراحان فرش در طرح های اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرح های فرعی را به وجود آورده اند. معروف ترین این آثار عبارتند از مسجد شیخ لطف الله، محرابی کوفی، مسجد کبود، مقبره شیخ صفی، سردر امام زاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری(ایوان مدائن)، و زیرخاکی.

2)شاه عباسی

اساس این طرح را گل های طراحی شده خاصی تشکیل می دهند که به نام شاه عباسی مشهور شده است. این گل های تجرید یافته، ضمن شاخه و برگ ها و گاه اسلیمی ها و ختائی ها در متن و حاشیه فرش، نقشه اصلی را تشکیل می دهند. به گروه های فرعی طرح اصلی نام های، افشان، لچک ترنج، ترنج دار، درختی، جانوری، شیخ صفی، طره دار سلسله ای، شاه عباسی تصرفی، ترنجی طره دار، بوته ای و لچک ترنج کف ساده، داده شده است

3)اسلیمی

شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگ ها تشکیل می دهد. این شاخه ها، تجرید یافته طرح درخت می باشند. اسلیمی انواع بسیار زیاد دارد و معمولاً در بیشتر قالب ها این طرح تکرار می گردد اما در بعضی فرش ها این طرح مسلط است.

معروف ترین اسلیمی ها، اسلیمی دهن اژدها است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می گردد و به صورت فکین اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند. شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است. این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف ها به گروه های فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنج دار و اسلیمی ماری

4)افشان

با آن که در طرح های فرش معمولاً  کلیه اجزا و اشکال، به هم پیوسته و مرتبط هستند، گفتی قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن تحرک و ارتباط خود را قطع نساخته است ولی طرح افشان به این صورت است که گل و برگ ها و شاخه ها به طور پراکنده و بدون پیوستگی با یک دیگر در متن فرش افشانده شده اند. به همین علت است که اصل چنین طرحی را افشان نامیده اند. اما در طرح افشان نیز تنوع و تغییر زیادی داده شده است و طرح های فرعی بسیاری از آن منشعب گشته است. مانند افشان اسلیمی، افشان ختائی، افشان بندی، افشان شکسته، افشان گل اناری، افشان شاه عباسی، افشان شاخه پیچ، افشان دسته گل، افشان حیوان دار و افشان ترنج دار

5)اقتباسی

بعضی از این طرح ها به نقشه های محلی و بومی مناطق مرزی ایران مربوط می باشد

6)بندی

منظور از استعمال واژه بندی این است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد. چون این قطعات در مرحله تکرار به هم می پیوندند، آنرا بند بندی یا واگره می نامند.

نام های فرعی این گروه عبارتند از بندی اسلیمی، بندی پیچک،  بندی شکسته،  بندی کتیبه ای،  بندی مستوفی،  بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنج دار،  بندی درختی، بندی قابقابی،  بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی سروی، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی بختیاری، بندی مجلسی،  بندی خوشه انگوری،  بندی شاخه گوزن حیوان دار، بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل

7)بته ای

طرح بته ای تجرید یافته درخت سرو است. بته های سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است. در طرح های بته ای به اندازه و اشکال مختلف به چشم می خورد. معروف ترین طرح های بته ای عبارتند از بته جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقه ای، بته قلم کار اصفهان، هشت گل،  بته کردستانی یا هشت بته،  بته میر شکسته،  بته لچک ترنج،  بته سنندج،  بته افشاری و  بته بازوبندی و بوته بادامی

8)درختی

با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگ ها تشکیل می دهند ولی در طرح های درختی سعی شده است تا وجه تشابه زیاد با طبیعت حفظ گردد. طرح های معروف درختی این طور نام گذاری شده اند: درختی جانوری یا حیوان دار، درختی سبزی کار یا آب نما، درختی ترنج دار، درختی سروی و درختی گلدانی

9)ترکمن

طرح فرش های ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرح های ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود. ترکمنی قاب یمونی، ترکمنی شانه ای، ترکمنی غزال گز(چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی طرح های فرعی این طرح را تشکیل می دهند

10)شکارگاه

مشخصاتی که در مورد طرح های درختی ذکر شده در طرح های شکارگاه نیز وجود دارد، اما در اغلب طرح های شکارگاه، حیوانات وحشی در حال شکار نقش بسته شده است. گروه های فرعی این طرح عبارتند از : شکارگاه درختی، شکارگاه ترنج دار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری

11)قابی

این طرح از قابهای چند ضلعی به وجود آمده است و از گروه های فرعی آن قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی را می توان نام برد

12)گل فرنگ

طرح گل فرنگ ترکیبی است از طرح های اصیل ایرانی با گل های طبیعی، مخصوصاً گل سرخ. در این نوع قالی از رنگ های تند و روشن مخصوصاً رنگهای سرخ استفاده می شود.

گروه های فرعی این طرح را گل سرخ (لچک ترنج)، گل فرنگ بیجار، گل فرنگ بیجار، گل فرنگ مستوفی، گل فرنگ ترنج دار، گل فرنگ دسته گل و گل فرنگ گل و بلبل تشکیل می دهند

13)گلدانی

درطرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه های مختلف به چشم می خورد. گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می پوشاند. گاه چندگلدان کوچک به طور متقارن در اطراف متن و یا دنبال هم سرتاسر متن را فرا می گیرد.

گروه های فرعی این طرح عبارتند از : گلدانی ختائی، گلدانی دوطرفه، گلدانی محرابی، گلدانی سراسری، گلدانی ظل السلطان(گل وبلبل)، گلدانی حاج خاتمی، گلدانی تکراری، گلدانی لچک ترنج و گلدانی یک طرفه

14)ماهی در هم

این طرح در ردیف طرح های بومی و ایلی است. بافت آن مانند سایر طرح های هندسی ذهنی است و از روی نقشه به وجود نیامده است. خوشبختانه زیبایی این طرح، طراحان فرش را برآن داشته است که آن را به صورت یک طرح منظم و مدون و با حفظ ویژگی های قدیمی آن، پیاده نمایند.

این طرح در بیرجند(مرکز استان خراسان جنوبی) بافته می شده و به تدریج به سایر مناطق فرش بافی ایران راه یافت. چنان که امروز از شرق تا غرب و همچنین در نواحی مرکزی ایران یعنی از استان خراسان تا آذربایجان و همدان و اراک رواج پیدا کرده است.

گروه فرعی منشعب از آن عبارتند از : ماهی هرات، ماهی فراهان و زنبوری، ماهی سنه یا کردستان، ریزه ماهی یا خرده ماهی و ماهی درهم بندی

15)محرابی

طرح اصلی محرابی از طرح محراب الهام گرفته شده است و تزئیناتی از قبیل قندیل ها و ستون ها و سرستون ها و گل و برگ ها به آن اضافه شده است.

گروه های فرعی این طرح به نام های محرابی درختی، محرابی گلدانی ستونی محرابی قندیلی، محرابی گلدانی و محرابی دورنما شهرت دارد.

16)محرمات

طرح محرمات به طرح هایی در فرش اطلاق می گردد که قطعاتی از یک نقشه در طول فرش تکرار می گردد و عرض فرش در متن به چند ردیف تقسیم می گردد و هر ردیف آن از رنگ و طرح مشخص از ابتدا تا انتهای فرش ادامه پیدا می کند و به طور راه راه ترسیم می گردد. این طرح در بعضی از نقاط ایران به نام قلمدانی مشهور است.

گروه های فرعی طرح محرمات عبارتند از قلمدانی سراسری، گل ریز با زمینه یک رنگ و بته با زمینه الوان

17)هندسی

دراین طرح از انواع اشکال هندسی استفاده می شود، معمولاً خطوط زاویه دارند و بطور دورانی و قوسی شکل حرکت نمی نمایند.

گروه های فرسی مهم این طرح عبارتند از: هندسی بندی قابی، هندسی ترنجدار، هندسی محرمات، هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته)، هندسی کف ساده، هندسی خطائی، هندسی ستاره(موزاییک)، هندسی خاتم شیرازی و هندسی جوشقانی

18)ایلی

این طرح ها از قدیمی ترین و اصیل ترین طرح ها در فرش بافی ایران بوده است و مخلوق ذهن قالی بافان بومی است. طبیعت و محیط زندگی آنها به ساده ترین شکلی در طرح این فرش ها منعکس شده است. از نقشه های منظم و مدون پیروی نمی شود و دارای زیبایی دلپسندی است

طراحان فرش این طرح را از منطقه ای به منطقه دیگر منتقل کرده اند چنان که از غربی ترین نقطه ایران به شرقی ترین منطقه راه یافته است.

گروه های فرعی این طرح ها اغلب منسوب به مناطقی است که طرح ابتدا در آنجا رواج پیدا کرده است و یا به نام اشخاصی است که دارای نفوذ محلی بوده اند و یا سفارش بافت آن را داده اند. نام های معروف و قدیمی این گروه عبارتند از هیبت لو (مربوط به فارس و آباده)، قشقایی بته، افشاری، خاتونی، اردبیل، مزلقان، خمسه، ساوه، تفرش، هریس، مهربان، گوراوان، زنجان و مشکین شهر، بختیاری، کردی، یلمه، گبه(خودرنگ)، سیستان، فردوس، سالارخانی، یعقوب خانی، سنگ چوبی، علی میرزائی، جان بیگی، جانمازی،جوین، موسی آباد، بلوچستان، ویس، قرجه، سنه و دسته گل

19)تلفیقی

علاوه بر طرح های نامبرده بالا که هریک برای خود دارای نام های مشخص و معین می باشند و تاریخچه قابل توجهی دارند به مرور زمان طرح های دیگری هم از ترکیب و تلفیق دو یا چند طرح بوجود آمده است.

از گروه های فرعی این گونه طرح ها می توان طرح های شاخه پیچ ترنجدار، سلسله ای ترنج دار، تلفیقی لچک ترنج، گلدانی بند اسلیمی، تلفیقی قاب فابی، تلفیقی دورنما، تلفیقی ترنجی دسته گل، تلفیقی سبزی کار، تلفیقی ترنجدار، تلفیقی ترنجی کف ساده، تلفیقی لچک ترنج کف ساده، تلفیقی لچک ترنج سبزی کار کف ساده وتلفیقی بندی دسته گل را نام برد